Η Γέννηση του Υιού και η Ελευθερία του Πατέρα κατά την Πατερική παράδοση του Δ' αιώνα.

Abstract

Ένα από τα σημαντικότερα τριαδολογικά προβλήματα που απασχόλησε έντονα όχι μόνο το Μ. Αθανάσιο, αλλά και άλλους Πατέρες του Δ' αιώνα, όπως τους Καππαδόκες, το Δίδυμο τον Τυφλό και τον Επιφάνειο Κύπρου, είναι το πρόβλημα της σχέσης ανάμεσα στη γέννηση του Υιού και την ελευθερία του Πατέρα. Aν δηλ. και κατά πόσο η γέννηση του Υιού θίγει ή όχι την ελευθερία του Πατέρα ή, με αλλά λόγια, αν ο Πατήρ γέννησε τον Υιό με τη θέλησή του ή παρά τη θέλησή του.

Το πρόβλημα αυτό με τη μορφή ενός εκβιαστικού διλήμματος το έθεσαν επί τάπητος οι Αρειανοί μέσα στην προσπάθειά τους να αποδείξουν ότι ο Υιός δεν προέρχεται από την ουσία αλλά από τη βούληση του Πατέρα και είναι ως εκ τούτου κτίσμα. Για το λόγο αυτό μάλιστα υιοθέτησαν ένα μεταφυσικό αξίωμα αριστοτελικής προέλευσης, σύμφωνα με το οποίο ό,τι γίνεται «κατά φύσιν» ή «κατ' ουσίαν», γίνεται «κατ' ανάγκην», ενώ ό,τι γίνεται «κατά βούλησιν», μόνον αυτό γίνεται ελεύθερα1. Έτσι, ισχυρίζονταν, αν ο Υιός προήλθε από την ουσία και όχι από τη βούληση του Πατέρα, τότε ο Πατήρ απέκτησε Υιό κατ' ανάγκην και παρά τη θέλησή του. Όπως έλεγαν χαρακτηριστικά, «Ει μη βουλήσει γέγονεν (ενν. ο Υιός), ουκούν ανάγκη και μη θέλων έσχεν ο Θεός Υιόν»2. Ο μόνος τρόπος, για να διασωθεί η θεία ελευθερία ήταν γι' αυτούς η εξάρτηση της υπάρξεως του Υιού, όπως και όλων των όντων, αποκλειστικά και μόνον από τη βούληση του Πατέρα3.

Με βάση λοιπόν τις προϋποθέσεις αυτές οι Αρειανοί έθεταν στους Ορθοδόξους υπό μορφή ερωτήματος το εξής εκβιαστικό δίλημμα: «Θέλων εγέννησεν ο Πατήρ τον Υιόν, ή μη θέλων;»4. Ο στόχος του εκβιαστικού αυτού διλήμματος ήταν προφανής: Αν οι Ορθόδοξοι απαντούσαν ότι ο Πατήρ γέννησε τον Υιό με τη θέλησή του («θέλων»), τότε θα έπρεπε να δεχτούν ότι ο Υιός δεν διαφέρει οντολογικά σε τίποτε από τα κτίσματα. Αν πάλι απαντούσαν ότι ο Πατήρ γέννησε τον Υιό χωρίς τη θέλησή του («μη θέλων»), τότε θα έπρεπε να δεχτούν ότι ο Υιός γεννήθηκε κατ' ανάγκην από τον Πατέρα, πράγμα που θα ήταν τελείως απαράδεκτο, γιατί θα έθετε σε αμφισβήτηση και αυτή τη θεότητα του Πατρός5.

Η απάντηση που έδωσαν οι προαναφερθέντες Πατέρες στο τριαδολογικό πρόβλημα που έθεσε επί τάπητος το πονηρό αυτό δίλημμα των Αρειανών υπήρξε σημαντικότατη για την ανάπτυξη του Τριαδικού δόγματος κατά τον Δ' αιώνα και ενέχει ιδιαίτερα σήμερα εξαιρετική επικαιρότητα, λόγω του σχετικού θεολογικοφιλοσοφικού προβληματισμού που παρατηρείται τον τελευταίο καιρό στον ενδοορθόδοξο και κυρίως στον ελλαδικό χώρο.