Το θεολογικό και εκκλησιαστικό κλίμα της Θεσσαλονίκης κατά το 14ο αιώνα και το κίνημα των Ζηλωτών

Abstract

Αν το ξέσπασμα μιας κοινωνικής επανάστασης είναι συνάρτηση όχι μόνο των οικονομικών και πολιτικοκοινωνικών συνθηκών, αλλά και του πνευματικού κλίματος, μέσα στο οποίο ζει και δραστηριοποιείται η επαναστατημένη κοινωνική ομάδα, το ερώτημα που απασχολεί έναν ιστορικό ερευνητή του επαναστατικού κινήματος των Ζηλωτών στη Θεσσαλονίκη του 14ου αι. σχετίζεται με τη διερεύνηση όχι μόνο των πολιτικοκοινωνικών και οικονομικών αιτίων του κινήματος, αλλά και του πνευματικού κλίματος, και ιδιαίτερα του εκκλησιαστικού και θεολογικού κλίματος, μέσα στο οποίο έλαβε χώρα η επανάσταση των Ζηλωτών. Ως γνωστόν, παρά τον οξύ πολιτικό διχασμό μεταξύ των οπαδών του Ιωάννη Καντακουζηνού και εκείνων της αυτοκράτειρας Άννας Παλαιολογίνας και του νεαρού γιού της Ιωάννη Ε΄ Παλαιολόγου ή και τις μεγάλες ταξικές αντιθέσεις μεταξύ των λεγομένων «ευγενών» ή «δυνατών», στους οποίους ανήκαν κυρίως πλούσιοι γαιοκτήμονες, και των πτωχών και «αδυνάτων» στη Θεσσαλονίκη κατά το 14ο αι., η πόλη χαρακτηριζόταν έντονα και για την θρησκευτική και πνευματική ζωή που ήταν συνδεδεμένη με την εκκλησιαστική και θεολογική της παράδοση. Αριθμώντας την εποχή αυτή περίπου 200.000 κατοίκους , ήταν γεμάτη από εκκλησίες και μοναστήρια. Εξάλλου, λόγω της γεωγραφικής της γειτνίασης, είχε στενή σχέση με το Άγιον Όρος, με αποτέλεσμα να την επισκέπτονται πολλοί αγιορείτες μοναχοί, επηρεάζοντας σημαντικά τα εκκλησιαστικά και πολιτικά της πράγματα. Κυρίως όμως την εποχή αυτή στη Θεσσαλονίκη έζησαν και έδρασαν πλήθος λογίων, ιστορικών, φιλοσόφων, θεολόγων και νομικών, όπως ο Νικηφόρος Χούμνος (+1327), ο Βαρλαάμ ο Καλαβρός, ο Γρηγόριος Παλαμάς, ο Γρηγόριος Ακίνδυνος, ο Νικηφόρος Γρηγοράς, ο Δημήτριος Κυδώνης, ο Νικόλαος Καβάσιλας, ο Θωμάς Μάγιστρος, ο Κων/τίνος Αρμενόπουλος, ο Ματθαίος Βλάσταρης κ.ά., αφήνοντας ανεξίτηλη τη σφραγίδα τους στην πνευματική ατμόσφαιρα της πόλης. Τα ερωτήματα λοιπόν που τίθενται εύλογα επί τάπητος είναι εν προκειμένω α) ποιο είναι το θεολογικό και εκκλησιαστικό κλίμα της Θεσσαλονίκης το 14ο αι. και κατά πόσο το κλίμα αυτό θα μπορούσε να σχετίζεται με το κίνημα των Ζηλωτών και β) ποια είναι η στάση των Ζηλωτών έναντι της Εκκλησίας και της θεολογίας της εποχής μέσα στο υπάρχον εκκλησιαστικό και θεολογικό κλίμα της πόλης.